amulet — (łac. amuletum) mały przedmiot, najczęściej
noszony przy sobie, który w ramach magicznego obrazu świata służy
ludziom swoją mocą ochronną (przeciw duchom, złemu spojrzeniu,
nieszczęściu, chorobie) i przynosi szczęście. Często osobliwość lub
formę przedmiotu uważano za symboliczny wyraz jego potencjału
wywierania nacisku na moce kształtujące ludzki los. Do najczęstszych
typów amuletów należą: › róg, zasuszone gady, pająki, liście ›
koniczyny; obsceniczne — rzeźbione wyobrażenia gestów (› figa);
kamienie szlachetne i półszlachetne, imiona lub litery, rzucające
się w oczy formy natury (› alrauna), ale także obrazki świętych itd.
Noszenie ozdób wiąże się przypuszczalnie ze zwyczajem noszenia
amuletów. Amulety były znane już w czasach prehist., szczególnie
rozpowszechnione w starożytności na Wschodzie; w Egipcie za pomocą
amuletów chroniono mumie przed „śmiercią”. Zwyczaj posiadania
amuletów praktykowany jest częściowo do dzisiaj.
ankh — (egip. życie, żyć) krzyż z pętlą,
symbolizuje przede wszystkim życie, dar bogów dla ludzi, jak również
zapłodnienie Ziemi przez Słońce. Występuje powszechnie w pismach,
listach Egipcjan; w sztuce egip., przede wszystkim w rękach bogów i
królów. W przedstawieniach rytuałów pogrzebnych często trzymany jest
za górną część, pętlę (symbolizując być może klucz, który otwiera
królestwo zmarłych). Chrześcijanie egip. (koptowie) przejęli ten
znak jako symbol życiodajnej siły krzyża Chrystusowego.
broda — symbol męskości i mocy, długa broda jest często
symbolem mądrości. Bogów, władców i bohaterów najczęściej
przedstawiano z brodami (Indra, Zeus, Hefajstos, Posejdon, Jahwe
żydów i chrześcijan). Nawet egip. władczyniom dodawano brody jako
symbol ich władzy. W staroż. filozofowie i retorzy nosili brody jako
oznakę godności. Natomiast bogowie (a za nimi królowie i poddani)
Egiptu bród nie nosili (faraon jedynie ceremonialną, przyprawianą);
Aleksander Wielki hołdował podobnym obyczajom; Chrystusa aż do VI w.
przedstawiano najczęściej jako młodzieńca bez brody. W wielu
kulturach obcięcie brody wrogowi (a nawet pociągnięcie za nią)
uchodziło za ciężką obrazę, kara pozbawienia brody uchodziła za
niezwykle surową, zaś wojownicy przysięgali, klnąc się na swe brody,
gdyż nie istniało dla nich nic ważniejszego. Natomiast na znak
żałoby niejednokrotnie mężczyźni sami obcinali sobie brodę. W
pewnych okresach prawo do noszenia zarostu (podobnie jak określonego
stroju) mieli tylko uprzywilejowani — np. zasłużeni żołnierze.
cherubin — (hebr. kerubim <l.mn.> — błogosławiący)
— cherumin, pół zwierzęca (lew), pół ludzka istota wyższych
hierarchii duchowych, często występuje w obrazowym, symbolicznym
języku Bliskiego Wschodu. W Starym Testamencie cherubiny to istoty
duchowe towarzyszące Jahwe. W sztuce chrześc. najczęściej
przedstawiane z wieloma skrzydłami i pokryte oczyma: symbol
wszech-obecności i wszechwiedzy wyższych światów duchowych; często
jako › tetramorf albo z głową i 4 lub 6 skrzydłami; atrybut › koło
lub koła.
chorągiew — (łac. vexillum) płat tkaniny (rozmaitego
kształtu — od trójkąta, poprzez kwadrat po prostokąt — często z
wycięciami) przymocowany do drąga zwanego drzewcami; tkanina
częstokroć barwiona lub zszyta z wielu różnej barwy fragmentów,
którym — tak kolorom, jak kształtom — przypisywane jest znaczenie
symboliczne; często w jej polu umieszczane są znaki (godła
rozmaitych wspólnot, lub symbole idei — przyszywane, wyszywane, lub
malowane). Chorągwie są bezpośrednio przyczepione do drzewc, bądź
zwieszają się z dodatkowej poziomej poprzeczki (wzorowane na
rzymskim labarum). Chorągiew to symbol suwerenności,
przynależności grupowej, wolności narodowej, również symbol władzy;
w czasie wojny — symbol honoru i wierności, którego w potrzebie
należy bronić — nawet składając w ofierze własne życie; w zamęcie
bitewnym dzierżony przez chorążego — widomy znak miejsca, w którym
walczy oddział, i ku któremu — na sygnał trąbki — żołnierz winien
się przedrzeć (jakkolwiek drzewce chorągwi stanowiła włócznia, nie
wolno było — pod grozą utraty honoru — używać jej jako broni);
chorągwią nazywano też podstawową jednostkę wojska RP w XVII-XVIII
w. (60-150 konnych). Chorągwie kościelne (zazwyczaj nawiązujące do
wzoru rzymskiego), zdobne rozmaitymi symbolami religijnymi, są
prezentowane w trakcie procesji i innych uroczystości religijnych;
dawniej używane w celach czysto magicznych — zapobieganie
gradobiciu, morowemu powietrzu, powodzi. W symbolice sztuki chrześc.
Chrystus lub › baranek nosi chorągiew na znak zmartwychwstania i
zwycięstwa nad potęgami ciemności.
gorgoneion — głowa › Gorgony Meduzy (obcięta przez Perseusza)
z przerażającym grymasem — o wyszczerzonych zębach, czasem z
wywieszonym językiem i kłębiących się wężowych włosach — miała
powodować dosłowne skamienienie z przerażenia patrzących na nią;
jako symbol wzbudzający strach nawet pośród bóstw i zarazem jako
znak odwracający gniew bogów i nieszczęścia, umieszczana na
świątyniach, ale i elementach rynsztunku żołnierzy — rz. hełmach,
gr. tarczach — np. › Egidę zdobił umieszczony w jej centrum
gorgoneion. Orficy nazywali gorgoneionem twarz widoczną na Księżycu.
Hiperborejczycy — wedle przekonań starożytnych — legendarny
lud, który miał żyć na dalekiej północy (aż za siedzibą północnego
wiatru Boreasza); niewyjaśnione jest, w jakim stopniu wyobrażeniom
tym dał początek jakiś historyczny naród. Kraj Hiperborejczyków,
którzy mieli wieść błogi, beztroski, idealny żywot, stawał się w
trakcie ewolucji mitu coraz bardziej symbolem światła i
szczęśliwości, do którego niekiedy usuwał się Apollo. Później
umiejscawiano tam także utopijne państwa.