Hieronim Bosch van Aaken (1450-1516) — słynny malarz niderlandzki, znany z fascynujących, alegorycznych i wciąż odbieranych jako niesamowite, obrazów ilustrujących przypowieści religijne — sceny z Biblii, żywotów świętych, proroctwa.

Bosch całe życie spędził w swym rodzinnym Hertogenbosch, mieście leżącym nieopodal belgijskiej granicy. Już za życia cieszył się powodzeniem i był znany poza granicami miasta. Zarówno jego ojciec, jak i dziadek byli malarzami. Bosch poza malarstwem tablicowym trudnił się projektowaniem witraży do miejscowego kościoła.

Malarstwo Boscha ma głębokie związki z tematyką astrologiczną, magiczną i alchemiczną. Interpretatorzy sztuki Boscha różnią się w wyjaśnianiu treści przez nią przekazywanych. Część — tradycjonalistów — skłania się ku użytkowemu wykładowi — żywoty świętych, obrazy rajskiej niewinności mają służyć za przykład, srogie i wyrafinowane męki piekielne — za przestrogę grzesznikom — tematyka chciałoby się rzec propagandowych późnośredniowiecznych plakatów Kościoła katolickiego. Niewinna miłość powszechna przedstawiona na środkowej tablicy Ogrodu ziemskich rozkoszy bywa rozumiana jako obraz ziemskiego wyuzdania, którego następstwem jest potępienie w piekle — na tablicy prawej. Wielu współczesnych historyków sztuki dowiodło naskórkowości, naiwności tej wykładni.

Najwnikliwszy badacz dzieła Hieronima Boscha — Wilhelm Fraenger — ryzykuje tezę, że malarz związany był z jakąś judeochrześcijańską sektą, i że działał na zlecenie jej przywódcy. Identyfikuje go nawet jako Żyda Jacopa van Almaengien, którego uroczysty chrzest odbył się w Hertogenbosch w 1496 roku.

Malarstwo Boscha jawi się jako wyraz uduchowionego, ezoterycznego nurtu chrześcijaństwa, a ostrze sarkastycznej krytyki wydaje się być skierowane zarówno przeciw ortodoksji Kościoła jak i podziemnym neopogańskim kultom.

Obrazy Boscha nie były datowane, toteż część prac noszących jego podpis mogła być wykonana przez uczniów. Na podstawie dzieł Boscha powstało w XVI wieku bardzo wiele naśladownictw, nawet Pieter Bruegel Starszy malował rzeczy będące de facto wariacjami na tematy podejmowane przez Boscha i posługując się środkami przez Boscha wypracowanymi.

[opr. L.R. i B.K.]