eGNOSIS

 

Leksykon symboli prezentuje przegląd bogactwa ludzkiego myślenia symbolicznego. Chcemy by ta niewielka książka, ofiarująca znaczny zasób informacji o symbolach z różnych kręgów kulturowych, pobudziła wyobraźnię, chęć nawiązania indywidualnej więzi z nimi — jako siecią węzłów rekonstruujących świat, przyczyniła się, byśmy nie tylko bardziej świadomie przyjmowali strumień obrazów, płynących ku nam, ale podjęli wysiłek odbudowy zanikającego w naszej kulturze twórczego myślenia obrazowego.

Leksykon zawiera wiele oryginalnych opracowań, których nie znajdziecie Państwo w innych tego typu wydawnictwach - stara się być bowiem czymś więcej niż tylko zbiorem haseł z problematyką symboli związanym, ale zachętą i pomocą.

Poprzez okno symbolu możemy uzyskać dostęp do bardziej złożonej i pełniejszej rzeczywistości oraz szansę odpowiedzi na pytanie: Skąd przychodzimy, kim jesteśmy, dokąd idziemy?

 

Leksykon zawierający ponad 1.200 haseł i 500 ilustracji pochodzi z wysoko cenionej serii leksykonów niemieckiego naukowego wydawnictwa Herder. W wydaniu polskim (tCHu 2009) został uzupełniony i rozszerzony.

 

 

Leksykon symboli     cz. II
 

Przełożył Jerzy Prokopiuk.   Opracował i uzupełnił Lech Robakiewicz

 

 

inicjacja — (łac. initiatio — od inire — wstępować, zaczynać) wtajemniczenie - u wielu ludów pierwotnych wejście w nową fazę życia, połączone z praktykami rytualnymi, przede wszystkim przejście do roli dojrzałego płciowo dorosłego; związana z próbami i czynnościami symbolicznymi (np. › obrzezaniem). Najczęściej mają one charakter przemiany, rozumianej zarazem realnie i symbolicznie, który obejmuje fazy zaniechania dawnej roli, odosobnienia (imitującego śmierć) i w końcu powrotu i ponownego włączenia przemienionego człowieka do społeczności (częstokroć pod zmienionym imieniem). W węższym znaczeniu inicjacja jest określeniem rytuałów, które stanowią warunek przyjęcia do tajemnego związku lub dopuszczenia do kultów misteryjnych. Często znaczącą rolę odgrywa przeżycie symbolicznej śmierci (wręcz w umyślnie urządzonych grobach/trumnach) oraz duchowe zmartwychwstanie na wyższym poziomie. Częścią składową różnych obrzędów były niejednokrotnie praktyki, pojmowane symbolicznie jako powrót do › łona matki i ponowne narodziny. Istotną częścią procesu inicjacji było przetrwanie rozmaitych (często przerażających, albo nawet groźnych dla życia, a mających za cel wytrącenie z osiągniętej na niskim poziomie integracji osoby) prób, które symbolicznie łączyły się z rozwinięciem moralnych i duchowych sił (› labirynt).


jednorożec — (łac. unicornis, gr. monokeros) znane u wielu ludów (Indie, Mezopotamia), na chrześc. Zachodzie spopularyzowane przede wszystkim przez › Fizjologusa, najczęściej jako białe baśniowe zwierzę w postaci konia, kozy, osła, nosorożca, byka z jednym rogiem. (W istocie róg pochodził od narwala, walenia o jednym zębie rozwiniętym w dwumetrowy, zdobny spiralnym ornamentem cios — wyrzucany czasem przez fale na wybrzeża.) Róg ów można wprawdzie interpretować jako symbol falliczny (por. › onager), ponieważ jednak wyrasta on z czoła, „siedziby” umysłu, przeto zarazem jest symbolem sublimacji sił seksualnych i dlatego (dzięki zabiegowi logiki magicznej) mógł stać się także symbolem dziewiczej czystości. Prosty i szpiczasty (niekiedy też spiralny) róg jest poza tym symbolem promienia › Słońca. W zoroastryzmie jednorożec uchodził za symbol czystej mocy, która pokona Arymana. W Chinach widziano w nim symbol cnót władcy. Chrześcijaństwo zna jednorożca jako symbol siły i czystości. Zgodnie z podaniem, może go schwytać i oswoić tylko dziewica, na której łonie szuka schronienia, kiedy polują nań myśliwi. Dlatego niejednokrotnie spotykamy w sztuce chrześc. przedstawienia › Marii z jednorożcem na łonie, które stanowią aluzję do niepokalanego poczęcia Syna Bożego przez Marię. Proszek z rogu jednorożca miał rzekomo leczyć rany, również jego sercu przypisywano zdolność leczenia; z tego względu jednorożca spotykamy także jako godło aptek.


koło Fortuny — szczególna forma symbolu › koła, w której podkreśla się aspekt przemijalności, ciągłej zmiany. Starożytność znała przedstawienie nagiego młodzieńca na dwóch uskrzydlonych kołach, który symbolizuje nie tylko przelotne szczęście, lecz także korzystną chwilę, kairos. Również bogini szczęścia i losu Tyche względnie › Fortuna stoi na kole. W sztuce śrdw. często spotykamy koło szczęścia w węższym znaczeniu: toczone przez Fortunę, z uczepionymi do niego ludźmi lub figurami alegorycznymi; symbolizuje zmienne szczęście, ciągłą przemianę wszystkiego, co istnieje, a niekiedy także Sąd Ostateczny. Wedle symboliki › tarota, oznacza utratę (wskutek nierozważnych działań) kontroli nie tylko nad otoczeniem, ale i własnym życiem, świadectwo włączenia się potężnych sił wyższego porządku, które sprawią, że rzeczy przybiorą nieoczekiwany obrót.


krew — (łac. sanguis, gr. haima, hebr. dahm) od dawien dawna uchodzi za siedzibę duszy i życiowej siły; symbolicznie jest bliska › ogniowi i › Słońcu. Grecy pozwalali krwi spływać do grobów zmarłych, aby ich cieniom dać siłę życiową; Goethe określa ją tajemniczo jako „sok zgoła szczególny”. U różnych ludów wróżbici pili krew, aby wprowadzić się w stan ekstazy; w kulcie Kybele i Mitry zanurzano ich rytualnie we krwi ofiarnych › byków (› ofiara), którą uważano za oczyszczającą i przynoszącą siłę. W ceremoniach inicjacji wielu grup etnicznych młodzieńcy piją krew swych starszych współplemieńców, lub są nią skrapiani, by symbolicznie zrównoważyć quantum krwi matczynej, z którym przychodzą na świat; w wielu plemionach, w życiu dorosłym, mężczyźni dokonują cyklicznie nacięć prącia, by upuścić pewną ilość krwi, co ma stanowić równoważnik oczyszczającej kobietę menstruacji. Z drugiej strony jednak rozpowszechnione jest również wyobrażenie, że krew kala człowieka; toteż przede wszystkim u ludów pierwotnych kobiety miesiączkujące lub te, które urodziły dziecko, poddawane są określonym rytom odosobnienia i oczyszczenia. U niemal wszystkich walecznych plemion, wojownicy w ceremonii braterstwa krwi, dokonywali jej zmieszania poprzez przyłożenie do siebie naciętych przedramion.


Lewiatan — (łac. Leviathan, z hebr. Lwithn) pierwotnie potwór z fenickiej mitologii symbolizujący chaos, żyje najczęściej w morzu; istnieje ciągłe niebezpieczeństwo, że wyłoni się stamtąd znowu i zagrozi istniejącemu ładowi. W Starym Testamencie przynależy do pierwszego chóru aniołów — serafinów; w sztuce chrześc. gdzie bliski jest › smokowi o kilku głowach, › wężowi, › krokodylowi lub › wielorybowi, pojawia się jako pokonane przez Boga wcielenie chaosu, diabła lub Antychrysta. Lewiatan uchodzi też wg niektórych podań za siódmą nałożnicę Lucyfera. Znana od X wieku legenda sylwestrowa, opowiada o zamknięciu Lewiatana w lochach papieskiego pałacu przez Sylwestra I. Proroctwo Sybilli przepowiadało na rok tysięczny uwolnienie monstrum i zagładę świata. Przerażenie wzmagał fakt przyjęcia przez nowego papieża (który miał się trudnić czarnoksięstwem) imienia Sylwestra II, co budziło powszechne obawy, że potwór uwięziony przez jednego Sylwestra, przez kolejnego zostanie wyzwolony. Radość ludu nie miała granic, kiedy przepowiednia nie spełniła się — na pamiątkę hucznych obchodów tego wydarzenia, została ustanowiona tradycja święta Sylwestra, którą obchodzimy do dziś.


lipa — (Tilia) - drzewo długowieczne, u Słowian i Germanów była czczona jako święte drzewo, siedziba bóstw. Do dziś przetrwały ślady kultu drzew lipowych w nazwach miejscowości — Świętolipie, Święta Lipka, w których czczono starych bogów nawet do XIV-XV wieku. Kołyski wykonywano tradycyjnie z drewna lipowego - gdyż dzieci nie chowały się w żadnej tak dobrze, jak w lipowej. Uważano, że chroni przed piorunami, a jej dotknięcie wyciąga choroby, dlatego też święcono kropidłem o lipowym trzonku. Łyko z lipy miało pomagać w obezwładnianiu złego ducha. Często lipa ucieleśniała centrum społeczności lub budowli, jak np. lipa sądowa, cmentarna, studzienna, wioskowa. Podobnie jak › dębowi przypisywano atrybuty męskie, tak lipę kojarzono z kobiecością.


litera — (gr. gramma, łac. littera) w większości kultur obdarzone szczególnymi znaczeniami symbolicznymi; i tak islam wyróżnia np. litery ogniste, powietrzne, wodne i ziemskie - które poza tym jako materializacje Słowa Bożego są nosicielami szczególnych znaczeń, m.in. w odniesieniu do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Kabała zna cały system mistycznych spekulacji, które łączą się przede wszystkim z formą poszczególnych liter, jak i z określonymi wartościami liczb. Siedem gr. samogłosek (dla e i o po dwie litery) uchodziło w starożytności za symbole siedmiu sfer niebiańskich i siedmiu poruszających się w nich planet lub też za symbole ducha; spółgłoski natomiast symbolizowały materię. Alfabet jako połączenie samogłosek i spółgłosek, a zatem ducha i materii, oraz jako całość wszystkich znaków języka, odczuwano jako symbol pełni i doskonałości także całego kosmosu; stosowano go więc także dla odstraszania złych duchów. W tym celu używano liter we wczesnym chrześcijaństwie aż po średniowiecze - np. rysowano je na grobach.

dalsze hasła Leksykonu symboli

powrót do wcześniejszych haseł Leksykonu symboli    powrót do strony Paradygmatu wyobrazni