Twórczość Juliusza Słowackiego podzielić można na dwa zasadnicze okresy: okres twórczości przedmistycznej i okres twórczości mistycznej. Ten drugi wyznacza spotkanie Słowackiego z Andrzejem Towiańskim, które odbyło się 12 lipca 1842 roku w Paryżu. Wtedy w utworach Słowackiego pojawiły się motywy charakterystyczne dla gnozy — wiedzy o boskich tajemnicach, przeznaczonej dla wybranych.

Słowacki w Dziejach Sofos i Heliosa mówi:

 

[…] powstała

Wiedza mająca świecić lampą na dnie ciała,

Przez którą już zbliżona twórczości godzina

Na świat nam przyprowadza — świat Bożego Syna.

Bądźcież mi ku pomocy… stańcie się świadomi

Tej wiedzy… co szatana ognistego zgromi,

Świat mu wydrze… a ogniem czynić nie pozwoli  

Rzeczy krótkich…[1].

 

Wiedza, o której wspomina narrator, dotyczy najważniejszych praw ducha: o tym, że jest on nieśmiertelny, że jego przeszłość jest w formach roślinnych i zwierzęcych, że czeka go wielki wysiłek na drodze do doskonałości, której widomym efektem będzie zdobycie anielskiego (duchowego) ciała. Człowiek — wcielenie ducha — poznaje dzięki niej prawdę o sobie samym, gdyż odkrywa najgłębsze tajniki swej jaźni:

 

„A teraz pytam się Ciebie, Boże, Panie, wolnoż mi jest rozwidniać dalsze tajemnice — tłumaczyć człowiekowi jego własną naturę — z niewolnika instynktów przemieniać go w wolną istotę — w Syna Twego — który ze świętą miłością wiedzy [tu tekst się urywa]”[2].

 

Człowiek, któremu zostaje objawiona wiedza, poznaje istotę swej jaźni, mającej, zgodnie ze słowami Chrystusa, boską naturę[3].

Identyczne stanowisko zajmowali gnostycy, dla których gnoza była „mitycznym wyrazem doświadczenia samego siebie”[4]. Gilles Quispel zauważa, że „zbawienie, które człowiek otrzymuje dzięki gnozie, polega na przypomnieniu sobie swego początku i uświadomieniu boskość swej jaźni (Selbst) spowitej w ciemności”[5]. Zrozumienie tajemnic jaźni jest jednocześnie powrotem do swego początku:

 

Tym, co daje wyzwolenie jest wiedza co do tego, kim byliśmy, czym się staliśmy; gdzie byliśmy i gdzie zostaliśmy wrzuceni dokąd zmierzamy, od czego jesteśmy zbawieni; czym są narodziny a czym odrodzenie[6].

 

Istnieje pomiędzy Słowackim a gnostykami inne bardzo wyraźne podobieństwo. Dla gnostyków istotna była wiedza (poznanie), a nie wiara (pistis)[7]. Także Słowacki mówił o wiedzy lub o wierze widzącej, a nie o wierze rozumianej w sposób tradycyjny:

 

To nie dogmat — ale matematyczna pewność — na rachunku Sprawiedliwości oparta. Inaczej mówiąc o niebiosach, wyszlibyśmy za granicę wiary widzącej — która wierzy, bo wie… a nie dlatego wie, że wierzy[8].

 

„Matematyczna pewność” to słowa potwierdzające fakt związany z procesem twórczym Słowackiego. Poeta nieustannie opracowywał poszczególne fragmenty swoich utworów, by mieć pewność, że jego dzieło jest zgodne z objawieniem. Stąd fragmentaryczna i wielowariantowa forma jego tekstów. Jak zauważyła Maria Piasecka jest to „świadectwo pracy nie tylko nad zewnętrznym kształtem dzieła — ale także nad zestrojeniem twórczości z wymaganiami ducha”[9]. Nie dziwi więc opinia Włodzimierza Szturca, zgodnie z którą twórczość Słowackiego powinna być określana mianem twórczości metafizycznej, a nie mistycznej[10]. Badacz zauważa mianowicie, że literatura, będąc sztuką, jest zaprzeczeniem mistyki. Teksty Słowackiego zaliczane do ostatniego okresu twórczości poety, Szturc dzieli na trzy grupy: pierwszą grupę tworzą teksty o charakterze filozoficznym, (m. in. „Genezis z Ducha”), drugą — teksty, stanowiących artystyczne opracowanie treści systemu genezyjskiego, trzecią natomiast tworzą listy — memoriały.[11] Również gnoza, w porównaniu np. z chrześcijaństwem, była religią bardziej przesyconą myślą filozoficzną.[12] Nie można jednak stwierdzić jednoznacznie, że gnostycy, podobnie jak Słowacki,  skupili swoją uwagę na filozoficznych dywagacjach. Jak pisze Quispel, gnoza (autor posługuje się tym terminem mówiąc o gnostycyzmie) zdecydowanie opowiada się za intuicją. Dlatego gnostycy nigdy nie próbowali uzasadnić swej wiedzy.[13] Istotne jest jednak to, że Słowacki, podobnie jak gnostycy, nie usiłował dowodzić tego, co zostało mu objawione.

Henri Bremond w tekście Poeta i mistyk przedstawił różnice i podobieństwa w mistycznym i poetyckim percypowaniu rzeczywistości. Zauważa m. in.: „przeżycie poetyckie i mistyczne należą, dzięki mechanizmowi psychologicznemu, do tego samego rodzaju poznania — poznania rzeczywistego, nie bezpośrednio pojęciowego, ale jednoczącego”[14]. Ale „przeżycie poetyckie nie zezwala na miłosne zjednoczenie, które następuje w przeżyciu mistycznym. Poeta jednoczy się z rzeczywistością tylko po to, aby natychmiast się od niej oddzielić”[15]. Mistyk poznaje prawdę w ułamku chwili — i jest to poznanie całościowe. Doskonalenie wypowiedzi poetyckiej staje się w związku z tym zabiegiem bezsensownym, bo fałszuje ono prawdę mistycznej wizji, przesłania jej sens. Nie jest istotna forma przekazu, lecz jej treść. Słowacki napisał Genezis z Ducha „jednym pociągnięciem pióra”, lecz pozostawił po sobie dwie redakcje tekstu. Tu tkwi osobliwość twórczości Słowackiego: teksty mistyczne poeta podawał nieustannym poprawkom. Bo Słowacki był poetą, lecz był i mistykiem.

 

Poecie — pisze Jan Tomkowski — przypada w tej sytuacji rola ducha, który stara się pogodzić »objawienie« i »formę«. Zamiana treści duchowej komunikacji na tekst czytelny dla każdego człowieka to zadanie prawie niewykonalne.[16]

 

Dlatego, jak zauważa Gerardus van der Leeuw, „mistyka dąży do milczenia”[17]. Wiemy już, że istotą mistyki jest miłość, miłosne zjednoczenie z Bogiem. W przeżyciu gnostycznym gnostyk nie jednoczy się z Bogiem, lecz poznaje go dzięki wiedzy (gnosis). A wiedza właśnie jest istotą twórczości Juliusza Słowackiego. Zgodnie z opinią Cieśli-Korytowskiej, poeci zbliżają się do gnozy ze względu na jej alegoryczno-metaforyczny sposób przedstawiania świata. Jego istotą nie jest, wbrew pozorom, myślenie abstrakcyjne, lecz sensualne wyobrażanie[18].

Fragment Początku poematu o tajemnicach genezyjskich wskazuje na gnostyczne pochodzenie wiedzy Słowackiego. Poeta pisze:

 

[…] — Tych ludzi mię dwoje

Na wielkiej nieba tablicy błękitnej

Odrysowanych… wiodło — tam. Gdzie zdroje

Przeczyste… z ziemi onej wytryskały

Ut… lachrymarum fons… et fons scientiae,

W których napiwszy się duch — był jak biały

Gołąb… Więc złote wewnętrzne pojęcie

Znów odzyskałem… pijąc z onych źrzódeł

Skalnych… I byłem jak początkujący

W drodze… lecz szedłem bez pasa i szczudeł,

Uleczon […][19].

 

Źródło wody w powyższym fragmencie jest źródłem wiedzy, dzięki której bohater poematu odzyskał zdrowie i, co najważniejsze, osiągnął wgląd w naturę własnej jaźni („złote wewnętrzne pojęcie”). Woda opisana przez Słowackiego przypomina „wodę żywą” — moc, której źródłem jest Jezus Chrystus. Fons lachrymarum i fons scientiae natomiast to źródła łez i wiedzy. Dorota Kulczycka stwierdza, że „w myśl zasady gnostyckiej to pierwsze mogłoby oznaczać źródło wody, jakie powstało z łez wygnanej z Pleromy Sophii, to drugie zaś stanowiłoby źródło wiedzy zbawiającej, ezoterycznej, przeznaczonej dla wtajemniczonych”[20].

Jerzy Prokopiuk uważa, że dla Novalisa spotkanie Zofii von Kühn było „przełomowym poznaniem — doświadczeniem — łączącym w sobie aspekt racjonalny z aspektem irracjonalnym”[21]. Ono właśnie uczyniło z niego gnostyka. Friedrich von Hardenberg stał się wtedy „nowym człowiekiem”. Czy Juliusz Słowacki także spotkał na swej drodze kogoś, kto tak radykalnie zmienił jego życie? Wydaje się, że był nim Andrzej Towiański, mistyk i reformator religijny, którego Słowacki poznał 12 VII 1842 roku w Paryżu. W następnym dniu Słowacki napisał wiersz „Tak mi, Boże, dopomóż”, który jest entuzjastycznym wyznaniem nowej wiary. Poeta mówi:

 

Idea wiary nowej rozwinięta,

W błyśnieniu jednem zmartwychwstała we mnie

Cała, gotowa do czynu i święta[22].

 

Psychika Słowackiego uległa wtedy radykalnej metamorfozie. W liście do matki z 2 sierpnia 1842 pisze:

 

Co do mnie — wiele nadziei zwiędłych Boża miłość i łaska ożywiła we mnie — już nie wyrzekam, ale ufam… Otoczył mnie krąg ludzi kochających — kosztuję nowego stanu duszy — zdaje się, że błogosławieństwo Boże jest nade mną[23].

 

Słowacki, po spotkaniu z mistrzem Towiańskim, stał się „człowiekiem wewnętrznym”, gdyż zrezygnował z „modelowania estetycznego kształtu”[24] swojej osoby, rozpoczynając pracę nad własnym wnętrzem. Łubieniewska, charakteryzując towianistyczną naukę o duchu pisze:

 

Ma ona za sobą długą tradycję mistycznej opozycji człowieka »wewnętrznego« i »zewnętrznego«, połączonego gorącą linią z absolutem. Mistyków — by wspomnieć przykładowo Jakuba Boehme’a, Mistrza Eckharta, świętego Jana od Krzyża — interesował jedynie ów »człowiek wewnętrzny«, jako potencjalna cząstka Ducha, wiecznego źródła wartości[25].

 

W Pieśni VIII Beniowskiego poeta pisze o bogu Perunie, który przybywając z litewskich puszcz, „zdobędzie Błyskawicami, to co próchnem świeci”[26], a więc swoją siłą i nauką zdobędzie spróchniały i pusty wewnętrznie Rzym. Perunem jest chyba Andrzej Towiański, prorok przybyły z wileńskich puszcz, by zreferować martwą religię chrześcijańską. Alina Witkowska zauważa, że dla członków Koła Sprawy Bożej był Towiański Mistrzem, Mężem Bożym, Słowem i Chrystusem:

 

Towiański to więcej niż święty. Jedynie porównanie z Chrystusem wydawało się Mickiewiczowi właściwe i oddające rangę zjawiska, także rolę niezwykłej osoby. Poeta nie musiał upatrywać w Towiańskim Chrystusa na nowo wcielonego, wystarczała analogiczna rola, którą kiedyś spełnił Bóg ucieleśniony, teraz zaś inny <<mąż Boży>> w zmienionych warunkach podejmie zadanie porównywalnie wielkie […][27].

 

Słowacki pisał do Matki:

 

Nigdy nie byłem tak nisko, aby mnie lada kto mógł wziąć za głowę.. ale drgnięciu wewnętrznemu ducha Bożego uwierzyłem i słowom prostym a Bożym dałem się przekonać — inaczej nie byłby godzien miejsca mego na ziemi[28].

 

Doświadczenie Novalisa, który na swej drodze życia spotkał Zofię von Kühn miało, według Prokopiuka, charakter przeżycia hierogamicznego (hieros gamos — święte małżeństwo). Zofią von Kühn była uosobieniem Sophii — Mądrości Bożej — żeńskiego aspektu Bóstwa. W gnozie istnieje również inny nurt określanym mianem „adamowego”.[29] Reprezentuje go między innymi gnostycyzm spod znaku Szymona Maga. Wyznawcy Szymona uważali go za wcielenie najwyższego Boga, który zstąpił na ziemię, by upadła Sophię spod wpływu materii. Quispel precyzując to twierdzenie pisze, że „W dialektycznym procesie duch świata w osobie maga dochodzi do samego siebie”[30]. Czy można doświadczenie Słowackiego wpisać w nurt gnozy „adamowej”? Słowacki pisał o Kole Sprawy Bożej: „Ta idea jest niby klucz nowy, rozwiązujący wiedzę w człowieku”[31]. A więc spotkanie z Towiańskim i udział w Kole Sprawy Bożej były źródłem tego, co Słowacki cenił w największym stopniu: źródłem wiedzy.

Przejdźmy teraz do samego poznania gnostycznego, którego dostąpił Słowacki. Składa się ono z trzech stopni: z poznania imaginatywnego, inspiratywnego i intuitywnego[32]. Dla poznania imaginatywnego charakterystyczne są tzw. symbole — holony, „całościowe obrazy rzeczy odpowiadające kształtującym je formom, czyli ich dynamicznym i żywym strukturom — wzorcom”[33]. Są to, posługując się terminologią platońską, ejdola — dynamiczne obrazy wyrażające zmienność i niezmienność. Poznanie inspiratywne natomiast to „poznanie »głosu rzeczy«, który komunikuje nam relacje łączące i dzielące imaginacje, tj. ukazuje nam ich sens i wartość.” Poznanie intuitywne natomiast „pozwala odkryć, że tym, co zrazu objawiało się człowiekowi jako obraz, a następnie jako »głos« (sens i wartość), jest istota duchowa, »ja« indywidualne lub zbiorowe”[34].

Słowacki, co jest cechą wybitnie gnostyczną, wierzył w nieograniczone możliwości poznawcze jaźni człowieka. Poznanie fundamentalnych praw ducha zależne było od spojrzenia skierowanego do własnego wnętrza. Dzięki łasce, jakiej udzielił Słowackiemu Chrystus, poeta przypomniał sobie wiekowe dzieje swego ducha i z tej perspektywy interpretował otaczający go świat. Dlatego każda dziedzina ludzkiej aktywności miała dla niego duchowe znaczenie. Identyczne stanowisko zajmował Novalis, którego filozofia łączyła w sobie poznanie, wiarę i ogląd[35].

Zanim prześledzimy poszczególne etapy gnostycznego poznania, zwróćmy uwagę na napisany w 1832 roku poemat Godzina myśli. Utwór ten zawiera w sobie zalążki pomysłów, rozwiniętych później w systemie genezyjskim[36]. Według Ewy Łubieniewskiej jest on także tekstem Słowackiego, w którym doszły do głosu elementy światopoglądu gnostycznego[37]. W Godzinie myśli bowiem Słowacki mówi o człowieku, który stanie się aniołem, a następnie światłem, będącym „częścią Boga na żywiołów tronie”[38]. Autorka zauważa, że koncepcja ta jest bliska twierdzeniu o równości między Naturą a Stwórcą. W Plotyńskiej teorii emanacji Bóg jest źródłem wszystkiego, a świat jest jego odbiciem, zwierciadłem. Podobną myśl odnaleźć można w systemach gnostycznych[39].

Z punktu widzenia fenomenologii, gnoza to droga poznania, która prowadzi do odkrycia najgłębszych tajemnic własnej jaźni. Wymaga ona nie lada wysiłku i hartu ducha, gdyż przed adeptem piętrzą się przeszkody, których pokonanie zmusza do przekroczenia własnych uwarunkowań i ułomności. Lecz gnostykiem nie stanie się człowiek w pełni zadowolony ze swojej egzystencji, człowiek, który nie odczuwa głodu prawdy, który żyje życiem pozornym i fałszywym. Obdarzony poznaniem będzie ten, kto szuka, kto odczuwa niepewność, kto pragnie odpowiedzi na podstawowe pytania: „Kim naprawdę jestem?”, „Dlaczego istnieje cierpienie?”, „Czy mogę się z niego wyzwolić?” Niepewność ontologiczna staje się bodźcem do podjęcia ontologicznych poszukiwań. Godzina myśli Juliusza Słowackiego może być zapisem owego stadium niepewności, poszukiwania dróg pozwalających na realizację własnego „ja” — „ja”, które nie jest w pełni ukształtowane. Juliusz Kleiner tak charakteryzuje bohaterów Godziny myśli:

 

Odczuwanie braku zamiast oddania się pełności wrażeń; a że odczucie braku wypełnia duszę, przeto wszelkie wrażenie wydaje się tylko próbą zaspokojenia — przeto nic nie jest nowym, niespodziewanym[40].

 

Dla naszych rozważań istotne jest właśnie odczucie owego braku, połączone ze smutkiem, niezdolnością do nawiązania kontaktu ze światem zewnętrznym. Szczególnie istotne jest zachowanie jednego z bohaterów Godziny myśli. Dla najmłodszego z chłopców świat fantazji staje się ucieczką od bolesnej rzeczywistości, poezja jest dla niego także lekarstwem na chorobę duszy. Skąd ta choroba, niepewność, odczucie braku? Jej źródłem może być pamięć, która, jak pisze Słowacki, „Świadczyła o istności przedżywotnej ducha […]”[41]. Chłopcy z Godziny myśli są w rzeczywistości duchowymi starcami, gdyż żyją tylko przeszłością i przyszłością. Genezyjska pamięć jest być może zbyt przytłaczającym ciężarem dla psychiki niedojrzałych bohaterów poematu[42]. Zdrowe dziecko istnieje w teraźniejszości, chłonie każde wrażenie, które do niego dociera. Bohaterowie Słowackiego (alter-ego poety i Ludwik Spitznagel) są zamknięci na rzeczywistość; dla nich istnieje tylko przeczucie, wspomnienie, marzenie i pamięć[43].

Taki punkt widzenia pozwala uznać Genezis z Ducha za świadectwo duchowej dojrzałości poety. Poecie udało się przecież dogłębnie poznać swą genezyjską przeszłość i dokonać jej akceptacji. Efektem końcowym było zrozumienie najważniejszej dla poety prawdy: jestem Duchem Globowym, Synem Bożym, twórcą wszelkich kształtów. Udało mu się to zrealizować dzięki łasce, którą otrzymał od Boga. Bo w przeciwieństwie do bohatera z Godziny myśli, który

 

Wszystkie czucia skarby

Ognistej wyobraźni rzucił na pożarcie

[…] Lecz nie było w niej wiary w szczęście ani w Boga[44],

 

Słowacki żył Bogiem i w Bogu tworzył. A Godzina myśli to tylko zapowiedź walki, jaką stoczyć miał później dorosły już poeta. To przede wszystkim preludium gnostycznego poznania.

Są jeszcze w Godzinie myśli inne fragmenty świadczące o ścisłym związku utworu z Genezis z Ducha. Słowacki pisze:

 

A dusza z iskry urodzona

Różnym życiem przez wieki rozkwita — i kona

Przez długie wieki, biorąc kształt różnych tworów.

W kwiecie jest duszą woni i treścią kolorów,

W człowieku myślą, światłem staje się w aniele.

Raz wstępnym pchnięta ruchem, ciągle w Boga płynie,

W doskonalszym co chwila rozkwitając ciele.

Człowiek się silną myślą w anioła rozwinie,

Ten anioł zachwyceniem w światło się rozleje

I będzie częścią Boga na żywiołów tronie.[45]

 

Takie losy przeznaczone są duszom czystym, które na drodze ewolucji wypracowują coraz to doskonalsze kształty, stając się ostatecznie aniołami — istotami żyjącymi w Bogu. Inne jest przeznaczenie dusz grzesznych. One, podlegając wcieleniu, mogą stać się jedynie „jadem w gadzie, a trucizną w kwiecie”[46]. Bohaterowie Godziny myśli obdarzeni zostali darem odczytywania „historii” ludzkich dusz. Późniejsze utwory Słowackiego potwierdzają tylko posiadanie przez niego owego daru. W wierszu Do pastereczki siedzącej na Druidów kamieniach w Pornic nad oceanem Słowacki napisał:

 

Albowiem w dziecku tym słychać królowę

Ducha, która tu w nieszczęście popadła

I na ciernisku położyła głowę[47].