Paulicjanie

 

 

Paulicjanie, to najstarsza ze średniowiecznych form chrześcijaństwa dualistycznego (inne to: bogomiłowie, patareni i katarzy). Miała też najdłuższy żywot spośród nich: od ok. 650 — do ok. 1580, a według angielskiego badacza Stevena Runcimana, nawet dłużej, bo aż do początku XVII wieku [1] . Rozwijała się ona głównie w Armenii (na pograniczu bizantyjsko-arabskim), a potem na Bałkanach. Najważniejsze ośrodki paulicjan to rejon Mananali (leżący w pół drogi między południowo-wschodnim krańcem Morza Śródziemnego a jeziorem Wan), Kibossa k. Kolonei (Kolonea — dziś Khonaz w Turcji), wieś Episparis, Argaoun (dzis. Argovan w Turcji), Tefrike (dzis. Divrigi w Turcji) i Filipopolis (dzis. Płowdiw w Bułgarii).

Nie ma na ogół wątpliwości, skąd wzięła się nazwa „paulicjanin”. Jest to grecka forma ormiańskiego słowa paylikeank, utworzony od obraźliwego zdrobnienia imienia Paweł, znaczyła zatem tyle, co „zwolennik nikczemnego Pawełka”. Kłopot pojawia się natomiast w momencie, gdy chcemy ustalić, kto jest tym Pawłem. Bez wątpienia paulicjanie szczególną czcią darzyli świętego Pawła, do którego tradycji i pism nawiązywali, ale w tym pogardliwym określeniu chodzi prędzej o założyciela lub reformatora wspólnoty. Najlepiej poinformowany autor bizantyjski Piotr z Sycylii [2] , twierdzi, że idzie tu o Pawła z Samosaty (III w.), jednego z najbardziej znanych przedstawicieli adopcjanizmu. Jednak bardziej prawdopodobna wydaje się hipoteza wywodząca nazwę paulicjan od ich przywódcy Pawła (ojciec didaskalosa Gegnezjusza), który reaktywował ruch paulicjan w Armenii na początku VIII wieku. Natomiast sami paulicjanie nazywali siebie chrześcijanami.

To, co wiadomo o paulicjanach zostało przekazane — jak to często bywa w przypadku herezji — przez ich przeciwników. Najwięcej informacji pochodzi ze źródeł greckich, dokumenty arabskie dotyczą właściwie tylko IX wieku, a pisarze ormiańscy nie informują o wczesnej historii tego ruchu; istnieją także dokumenty łacińskie wzmiankujące o późnej historii paulicjan.

Spośród tekstów greckich trzy najważniejsze, to: Piotra z Sycylii Historia manichejczyków, którzy są nazywani także paulicjanami (IX w.), Piotra Opata Skrót o paulicjanach, którzy są także manichejczykami i Focjusza Skrócona relacja o niedawnym pojawieniu się manichejczyków (IX w.). Dwa ostatnie zostały zredagowane na podstawie dzieła Piotra z Sycylii. Inne dokumenty greckie to formuły wyrzeczenia się dla nawróconych na ortodoksję paulicjan, wyjątek z Panoplia Dogmatica Eutymiusza Zigabenosa (XI/XII) [3] , listy ludzi Kościoła bizantyjskiego (np. list Teodora, arcybiskupa Nicei), żywoty świętych (np. Żywot św. Łazarza Cudotwórcy), współczesne kroniki.

Istotne źródło ormiańskie to traktat katolikosa Jana z Odzunu Przeciw paulicjanom z początku VIII w. Podaje on jednak stosunkowo niewiele informacji o dualistach, ponadto przypisuje paulicjanom zwyczaje zaratusztrian. Źródła łacińskie, to m.in. kronika miasta Bari Annales Barenses i Gesta Roberti Guiscardi Williama z Apulii oraz kronika Geoffroi de Villehardouin, Zdobycie Konstantynopola (pocz. XIII w.).

 

 

Dzieje paulicjan

 

Dzieje paulicjan można podzielić na trzy etapy: 1. paulicjanie jako wspólnota religijna (ok. 650–ok. 830), 2. paulicjanie jako ruch militarno-religijny (ok. 830 - ok. 1204) i 3. schyłek ruchu (ok. 1204 – ok. 1580).

 

1. Paulicjanie jako wspólnota religijna (ok. 650 - ok. 830). Przez pierwsze dwa stulecia wspólnota paulicjan miała charakter religijny, ich Kościołowi przewodzili wówczas didaskalosowie, charyzmatyczni nauczyciele łączący władzę religijną i świecką. Założycielem ruchu paulicjan (a zatem i prekursorem nurtów dualistycznych w chrześcijaństwie) był Ormianin, Konstantyn pochodzący z rejonu Mananali. Przybrał on imię Sylwana i w Kibossie k. Kolonei (Koloneia — dzis. Khonaz w Turcji) przez ok. 30 lat (650-680) stał na czele wspólnoty nazwanej w związku z działalnością św. Pawła Kościołem Macedonii; został zabity przez swojego adoptowanego syna. Jego następcą był Symeon, który przyjął imię Tytus i kierował wspólnotą paulicjan przez 3 lata; został zgładzony podczas prześladowań cesarza Justyniana II (685-695 i 705-711). Za przywództwa didaskalosa Gegnezjusza-Tymoteusza (718-748) paulicjanie z prześladowanej sekty stali się legalnym ruchem religijnym, który rozprzestrzenił się w Bizancjum i w Armenii. W okresie swego przywództwa, które przypadało na panowanie cesarza Leona III (717-742), wiódł dysputę z patriarchą Konstantynopola (jak ona wyglądała, p. niżej). Gegnezjusz założył także paulicjański Kościół Achai w Mananali. Po śmierci Gegnezjusza rozgorzała walka o przywództwo wspólnoty między jego prawowitym synem Zachariaszem i synem z nieprawego łoża, Józefem. Ostatecznie zwyciężył ten drugi. Józef przyjął imię Epafrodyta i założył paulicjański Kościół Filippi w Antiochii Pizydyjskiej (dzis. Yalwach w Turcji); przewodził paulicjanom w okresie ok. 770-przed 800. Ok. 750 część paulicjan została przesiedlona przez cesarza Konstantyna V (741-775) z Armenii do Tracji, być może by swoją powściągliwością w kwestii kultu i liturgii wpływać na tamtejszych prawosławnych.

Postacią, która wywarła wielki wpływ na ruch paulicjan był ich ostatni didaskalos Sergiusz-Tychik (przewodził ruchowi ok. 800-ok. 835), prawosławny Grek, który ożenił się z paulicjanką i przyjął jej religię; był autorem listów pasterskich do Kościołów paulicjańskich i być może komentarza do Ewangelii św. Mateusza. Uważa się, iż założył trzy Kościoły paulicjan: Kościół Laodycei w Kynochorion k. Neocezarei (Neocezare — dzis. Niksar w Turcji), Kościół Kolosan w Argaoun (dzis. Argovan w Turcji) i Kościół Efeski w Mamistrze (staroż. Mopsuestia, dzis. Misis w Turcji). W związku z wrogością władzy cesarskiej do paulicjan sprzymierzył się z arabskim emirem Melitene i uzyskał od niego dwa miasta Argaoun i Amarę. Odtąd ta pierwsza miejscowość miała być centrum ruchu paulicjan.

 

Paulicjanie jako ruch militarno-religijny (ok. 830 - ok. 1204). Już podczas prześladowań paulicjan w Bizancjum na pocz. IX w. powstał ich zbrojny odłam zw. astatoi. Po śmierci Sergiusza (ok. 835) nie pojawił się już żaden nowy didaskalos, a władza religijna została oddzielona od świeckiej. Paulicjanie towarzyszyli muzułmanom w wojennych wyprawach na tereny Bizancjum. Ok. 843 z dużym oddziałem zbrojnych paulicjan przybył do Argoun były oficer bizantyjski Karbeas. W 856 Karbeas ze swoimi współwyznawcami-żołnierzami przeniósł się do nowej pogranicznej twierdzy Tefrike (dzis. Divrigi w Turcji), gdzie paulicjanie cieszyli się faktyczną niezależnością i stworzyli niewielkie quasi-państwo. Po jego śmierci (863) zastąpił go inny zdolny wódz, Chryzocheir; wsławił się on najazdem na Anatolię, w którym przez Niceę, Nikomedię, dotarł aż do Efezu. (Obaj ci paulicjańscy dowódcy pojawiają się w słynnym bizantyjskim eposie z XI w. Digenis Akritas jako wodzowie muzułmańscy Karoes i Chryzocherpes, ten ostatni jest nawet dziadkiem głównego bohatera). Zanim warownia Tefrike została ostatecznie zdobyta przez oddziały bizantyjskie w 878, paulicjanie przez ponad 30 lat dokonywali łupieżczych wypraw na tereny bizantyjskie, odparli także kilka cesarskich karnych ekspedycji. Podczas jednej z nich (870), gdy wojska bizantyjskie znalazły się na przedpolach Tefrike cesarz Bazyli I Macedończyk (867-886) został otoczony, a jego życie zagrożone. Uratować miał go ormiański chłop, Teofilakt, który w ten sposób rozpoczął świetną i błyskotliwą karierę na cesarskim dworze [4] .

Po upadku Tefrike, część paulicjan-żołnierzy została wcielona do armii bizantyjskiej i odtąd aż po XII wiek paulicjanie słynęli w cesarstwie jako znakomici wojownicy. W latach 70. X w. cesarz Jan I Tzimikses (969-976), kiedy na krótko rozciągnął swoje panowanie na tereny Armenii, przesiedlił w 975 tamtejszych paulicjan do Filipopolis (dzis. Płowdiw w Bułgarii), być może w związku z istnieniem w tym rejonie kolonii paulicjańskiej od czasów Konstantyna V (poł. VIII w., p. wyżej). Pod panowaniem muzułmańskim niektórzy paulicjanie żyli jeszcze w XII w. Cesarz Aleksy I Komnen (1081-1118) w 1114 doprowadził część paulicjan z Filipopolis do nawrócenia się na prawosławie. Według Anny Komneny, córki cesarza, każdego dnia nawracała się setka dualistów, a ogólna liczba nawróconych wyniosła 10 tysięcy. Trzech przywódców tej wspólnoty Kuleona, Kusinusa i Folusa do porzucenia wiary chciał skłonić sam cesarz znany ze swej uczoności — w tym celu zabrał ich do stolicy imperium. Tu nawrócić miał się tylko Kuleon, a dwaj pozostali przywódcy, którzy trwali w wierze, zostali uwięzieni. W odosobnieniu pozostali do końca życia, ale traktowano ich tam dobrze. Niektórzy z „bałkańskich” paulicjan, którzy przetrwali to nawrócenie dołączyli zapewne do dualistycznego Kościoła bogomiłów.

 

Okres schyłkowy (ok. 1205 - ok. 1580). Podczas pierwszej krucjaty (1096-99) krzyżowcy napotkali twierdze paulicjan w rejonie Antiochii i Trypolisu, a w 1205 paulicjańska wspólnota bezskutecznie próbowała poddać Filipopolis carowi bułgarskiemu. Ostatnie wzmianki o paulicjanach pochodzą z ok. 1580 z terenu Bałkanów, gdzie wysłannicy papiescy odnaleźli 17 wiosek zamieszkałych przez tzw. paulian, którzy bez wątpienia byli paulicjanami; w krótkim czasie zostali oni nawróceni na katolicyzm. Istnieje jeszcze świadectwo z 1717 lady Mary Wortley Montagu, żony angielskiego ambasadora w Turcji, która podróżując do Konstantynopola odnalazła w Filipopolis chrześcijan nazywających siebie paulianami. Szczególnym kultem darzyli oni św. Pawła; autorka nie wspomina natomiast, czy byli jeszcze dualistami [5] .

 

 

Nauka

 

Paulicjanie byli dualistami absolutnymi. Według nich Bóg-ojciec, który jest w niebie, nie ma mocy w tym świecie, ale ma moc w świecie, który nadejdzie. Świat widzialny uczynił inny bóg i to on ma nad nim moc.

Nauka paulicjan charakteryzowała się spirytualizmem: interpretowali oni postać Jezusa Chrystusa zgodnie z zasadą doketyzmu, tj. uważali, iż Chrystus był istotą duchową i nie przyjął człowieczeństwa (zatem Maria nie mogła być jego matką). Ponieważ świat nie został stworzony przez dobrego Boga, a Chrystus nie wcielił się (a zatem materia nie została ani stworzona przez dobrego Boga, ani przemieniona, czy zbawiona przez Jego Syna), zatem paulicjanie odrzucali w liturgii wszystko, co materialne: sakramenty (np. chrzest wodą), kult krzyża (to Chrystus był żywym krzyżem), kult świętych i ikon. Nie posiadali także kościołów, tylko domy modlitw. Jako przykład spirytualizmu paulicjan, a jednocześnie ich wysoce alegorycznej interpretacji symboli i dogmatów chrześcijańskich (co cechowało, jak się zdaje, wszystkie nurty dualistyczne chrześcijaństwa w średniowieczu) można przytoczyć fragment dysputy didaskalosa Gegnezjusza z patriarchą Konstantynopola.

 

114. Kiedy cesarz usłyszał o tym wszystkim [o sporze między Gegnezjuszem i  Teodorem o przywództwo nad paulicjanami — MD] — w tym czasie był to Leon  Izauryjski [6] — posłał po Gegnezjusza (który powinien być raczej nazwany  Thymotheusem [gniewem Bożym — B. i J. Hamiltonowie]) i wysłał go do patriarchy  Konstantynopola.

 

115. Gdy patriarcha zobaczył go, zapytał: „Dlaczego zaprzeczasz wierze  ortodoksyjnej?”, on odpowiedział: „Niech będzie przeklęty ten, kto zaprzecza wierze  ortodoksyjnej.” Przez wiarę ortodoksyjną rozumiał swoją herezję.

 

116. Gdy patriarcha zapytał go ponownie: „Dlaczego nie wierzysz w drogocenny  Krzyż i nie czcisz go”, on odpowiedział: „niech będzie przeklęty ten, kto nie wielbi i nie  czci drogocennego i życiodajnego Krzyża.” Przez Krzyż rozumiał on postać Chrystusa  z rozłożonymi na kształt krzyża rękami.

 

117. Powtórnie zapytał go: „Dlaczego nie wielbisz i nie czcisz świętej Matki Bożej”?  On odpowiedział: „Niech będzie przeklęty ten, kto nie czci najświętszej Matki Bożej.  W nią wstąpił Nasz Pan Jezus Chrystus i ona jest Matką nas wszystkich.” Rozumiał  on przez to Jerozolimę w górze [niebiańską — MD], do której Chrystus wstąpił  poprzedzając nas.

 

118. Znów patriarcha zapytał go: „Dlaczego nie uczestniczysz w nieskazitelnym ciele i  drogocennej krwi Naszego Pana Jezusa Chrystusa, ale znieważasz je?”. Tymoteusz  odpowiedział: „Niech będzie przeklęty ten, kto nie uczestniczy w drogocennym ciele i  krwi Naszego Pana Jezusa Chrystusa lub je znieważa”, ale miał na myśli swoje  własne słowa [7] .

 

119. I znów, zapytany o Święty Powszechny i Apostolski Kościół, odpowiedział w ten  sam sposób, rozumiejąc przez Kościół powszechny zgromadzenie manichejczyków [8] .

 

120. I podobnie na temat chrztu powiedział, że chrztem był Nasz Pan Jezus  Chrystus, i nic innego, ponieważ On powiedział: „Jestem wodą żywą”.

 

121. Tak więc Tymoteusz poprzekręcał to wszystko i po kolei wyklął, tak że został  uznany za niewinnego, i otrzymawszy cesarski list żelazny [sigillion], powrócił do  Episparis [9] .

 

Paulicjanie nie uznawali bizantyjskiego Kościoła Prawosławnego, uważając go za Kościół materialny, więc zły. Mimo doktrynalnego potępienia świata materialnego nie zalecali ascetyzmu (jak miało to miejsce np. u wcześniejszych manichejczyków, czy późniejszych bogomiłów i katarów). Kanon pism paulicjan to: 4 Ewangelie i 14 listów św. Pawła; w pewnych okresach dołączali doń także Dzieje Apostolskie, listy św. Jakuba, Jana i Judy; nie uznawali natomiast listów św. Piotra oraz Starego Testamentu. Nie ma dowodów, że za kanoniczną uważali Apokalipsę św. Jana.

 

 

Organizacja Kościoła paulicjan

 

W ciągu pierwszych dwustu lat istnienia Kościoła paulicjan (ok. 650 - ok. 835) jego przywódcami i charyzmatycznymi nauczycielami duchowymi byli didaskaloi (l. poj: didaskalos), którzy autorytatywnie rozstrzygali wątpliwości doktrynalne. Swego rodzaju duchowieństwo paulicjan — synekdemoi — nie wybierało tego charyzmatycznego przywódcy, tylko potwierdzało jego pojawienie się. Didaskalos, gdy stanął już na czele wspólnoty przybierał imię jednego z towarzyszy i współpracowników św. Pawła: Konstantyn z Mananali — Sylwana (1 Tes 1,1), Symeon — Tytusa (2 Kor 7,6), Gegnezjusz — Tymoteusza (np. Rz 16,21), Józef — Epafrodyta (Flp 2,25) i Sergiusz — Tychika (Ef 6,21). Duchownym, synekdemoi, (słowo to w Nowym Testamencie oznacza towarzyszy podróży św. Pawła) asystowali pisarze. Według B. i J. Hamiltonów [10] paulicjanie nie znali rytu inicjacyjnego, takiego jak consolamentum u bogomiłów i katarów; nie byli także zobowiązani do ascezy seksualnej, czy pokarmowej; mogli zawierać małżeństwa i mieć dzieci. W czasach didaskalosa Sergiusza-Tychika (ok. 800 - ok. 835) mówi się o 7 Kościołach paulicjańskich, których nazwy związane są z działalnością św. Pawła. Sześć z nich zostało założonych przez paulicjańskich przywódców (Kościół Macedonii, Kościół Achai, Kościół Filippi, Kościół Laodycei, Kościół Kolosan, Kościół Efeski), a siódmy, Kościół Koryntu, miał być symboliczny i wskazywać na łączność paulicjan z tradycją Pawłową oraz kontynuacją jego misji apostolskiej.

 

 

Spór o pochodzenie paulicjan

 

Skąd zatem wzięła się doktryna paulicjańska? Najlepiej poinformowany o paulicjanach Piotr z Sycylii mówi, że Konstantyn z Mananali został wprowadzony w nauczanie manichejskie, ale z obawy przed prześladowaniami władz bizantyjskich porzucił księgi manichejskie i postanowił nauki dualistyczne wyprowadzić z ksiąg Biblii [11] . Wybitny znawca Bizancjum i Bliskiego Wschodu okresu krucjat, Steven Runciman, nie wyklucza wpływu marcjonitów na paulicjan, a także gnostyckich wspólnot archontyków [12] i borborytów [13] . Swoje dłuższe rozważania na ten temat podsumowuje następująco: „Paulicjanie przyjęli dualistyczną tradycję gnostyków, nie wiemy, czy była ona marcjońska, czy też borborycka — i upraszczając jej zasady oraz oczyszczając z naleciałości gnostyckich, zachowali je, by przekazać później zachodowi Europy” [14] . Natomiast angielscy autorzy Bernard i Janet Hamiltonowie przypuszczają, że założyciel ruchu paulicjan, Konstantyn z Mananali, mógł inspirować się w swojej nauce doktryną zaratusztriańską [15] . Ich tezę uwiarygodnia choćby zestawienie dat pojawienia się paulicjanizmu (poł. VII w.) i upadku imperium sasanidzkiego (637 — bitwa z Arabami pod Kadisiją i upadek sasanidzkiej stolicy Ktezyfonu; 651 — śmierć ostatniego szacha Jazdgirda III), gdzie zaratusztrianizm był religią państwową.

 

Kwestią wymagającą osobnego omówienia jest związek paulicjan z ormiańską dysydencką wspólnotą tondracjan (IX -XIV w.) i przypisywaną im księgą Klucz prawdy, odkrytą u schyłku XIX wieku.

Patrz — nasze strony: Zabytki manichejskie, Schizmy i herezje, oraz Jerzy Prokopiuk — Gnoza i gnostycyzm — cz.I i cz.II oraz Gnoza, gnostycyzm i manicheizm oraz Mariusza Dobkowskiego Manicheizm.