W poszukiwaniu Wielkiej Bogini.
Religia Basków i prehistoria cz. I

Niniejszy artykuł został zainspirowany lekturą pracy Jorge Ruiza Lardizabala Mity, wierzenia i obyczaje Basków[1]. Książka ta akcentuje dwa aspekty religii baskijskiej: jej archaiczność oraz rolę pierwiastka żeńskiego. Przy rekonstrukcji najstarszych postaci Wielkiej Bogini z obszaru Europy, wywodzonych zwykle z epoki neolitu, posługiwano się dotychczas głównie źródłami archeologicznymi, świadectwami ikonograficznymi z epoki prehistorycznej, wyszukiwano archaiczne mitologemy w późniejszych źródłach pisanych, znajdowano analogie w kulturach etnograficznych innych części świata, poszukiwano w materiale folklorystycznym, a w końcu — eksplorowano głębokie struktury zbiorowej nieświadomości[2]. Praca Lardizabala pozwala natomiast sądzić, że świadectwa o prehistorycznej Bogini można czerpać także z jeszcze żywych wierzeń prawdopodobnie najstarszej religii Europy. Trzeba przy tym zauważyć, że książka baskijskiego autora mieszkającego w Polsce nie jest wolna od pewnej idealizacji Euskaldunów, Euskalerrii[3], ich kultury i religii. Jednak opisy zwyczajów i postaci mitologicznych, przytaczane opowieści mityczne, dokładne analizy lingwistyczne, erudycja religioznawcza i obfita bibliografia przedmiotu (w której nie brakuje prac takich badaczy, jak José Miguel de Barandiarán, Julio Caro Baroja, czy José M. Blázquez) są wystarczającą rękojmią, aby uznać wspomnianą książkę za punkt wyjścia dla rozważań o cechach i funkcjach najstarszej postaci Wielkiej Bogini. 

Moim zamierzeniem jest przybliżyć się do najwcześniejszego obrazu (kompleksu religijno-symbolicznego) Wielkiej Bogini w oparciu o wierzenia Basków, materiał ikonograficzny z epoki paleolitu i neolitu, a także niektóre mitologemy religii historycznych oraz ustalenia antropologii religii dotyczące modelowej postaci Wielkiej Bogini. Mam także nadzieję, że postępowanie to przyczyni się do zarysowania pełniejszego obrazu Wielkiej Bogini w wierzeniach religii baskijskiej. Chcę jednocześnie zastrzec, że nie mam kompetencji ani prehistoryka, ani baskologa, zatem niniejsze refleksje są prędzej zbiorem formułowanych dość pośpiesznie intuicji, niż wykładem opartym na gruntownym fundamencie źródłowym i teoretycznym.

Baskowie, ich kultura i pochodzenie[4]

Określenie Baskowie pochodzi od nazwy Waskonowie, nadanej temu narodowi (wówczas grupie plemion) przez wczesnośredniowiecznych autorów łacińskich. Baskowie nazywają siebie Euskaldunami, a swoją ojczyznę Krajem Basków — Euskalerrią (bask. Euskal Herria). Euskalerria leży po obu stronach granicy hiszpańsko-francuskiej, a jej powierzchnia wynosi 20,5 tysięcy km kw., z czego większa część znajduje się po stronie hiszpańskiej (ta część Baskonii posiada status regionu autonomicznego, którego stolicą jest miasteczko Vitoria, bask. Gasteiz). Obecnie liczebność narodu baskijskiego szacuje się pomiędzy 1,2 a 3 miliony, z czego ok. 75% Basków zamieszkuje w Hiszpanii, ok. 10% we Francji, a reszta (ok. 15%) na emigracji w Stanach Zjednoczonych, Ameryce Południowej (Argentyna, Urugwaj, Meksyk, Chile) i Australii. Największe miasta Kraju Basków to Bilbao (bask. Bilbo), Pampeluna (bask. Iruna), San Sebastian (bask. Donostia), czy leżąca na terenie Francji Bajonna. 

Charakterystycznymi elementami krajobrazu Kraju Basków jest wybrzeże morskie na północy (Zatoka Biskajska) i góry na południu (wschodnie pasma Gór Kantabryjskich i zachodnia część Pirenejów); te dwa środowiska przedziela pas niziny nadmorskiej o szerokości ok. 50 km. W epoce przedprzemysłowej w górskich dolinach Baskowie prowadzili niewielkie gospodarstwa (gdzie uprawiali m.in. sady jabłoniowe), a wyżej, na halach, wypasali owce. Wsie Euskaldunów składały się z oddalonych od siebie domostw. Domostwo (bask. etxe) miało wielkie znaczenie dla plemion baskijskich zarówno jako jednostka społeczno-gospodarcza, jak i religijna. Jej trwałość zapewniał m.in. system dziedziczenia gwarantujący własność etxe tylko jednemu spadkobiercy. Euskaldunowie żyjący nad Zatoką Biskajską zajmowali się budową statków i żeglugą morską; byli oni wśród pierwszych konkwistadorów i nowożytnych misjonarzy, należeli też do pierwszych wielorybników w Zatoce Biskajskiej. Tradycyjni Baskowie zatem to tyleż górale, co marynarze. 

Historia Basków — to trwanie i skuteczny opór przeciw kolejnym najeźdźcom: Celtom (VIII w. p.n.e.), Kartagińczykom, Rzymianom, Germanom (głównie Wizygotom), Arabom i Frankom. Od 824 do 1512 istniał baskijski niezależny organizm państwowy: Księstwo Baskijskie, które w 925 przekształciło się w Królestwo Nawarry; w XI wieku ogarniało one całą Euskalerrię. Koniec politycznej niezależności Basków należy łączyć z zakończeniem rekonkwisty i powstaniem zjednoczonej Hiszpanii na przełomie XV i XVI wieku[5]. W połowie XIX wieku na terenach baskijskich, podobnie jak w całej Europie zaczął rozwijać się przemysł. W związku z tymi przemianami powstały wówczas takie miasta jak Bilbao (bask. Bilbo) i San Sebastian (bask. Donostia). To pierwsze liczy obecnie ok. miliona mieszkańców i mieszka tam ok. 80 % hiszpańskich Basków. W XX w. w okresie republiki hiszpańskiej (1936-39) Baskowie przez rok cieszyli się autonomią polityczną (1936-37). Władza generała Franco odebrała Euskaldunom ich niezależność administracyjną i stała się symbolem polityki wynaradawiania i represji; zrodziło to baskijską opozycję zbrojną zorganizowaną w 1959 roku w ugrupowanie ETA (Euskadi Ta Askatasuna, czyli Kraj Basków i Wolność). Odzyskanie autonomii przez hiszpańską Baskonię w 1979 roku znacznie osłabiło wystąpienia skrajnych nacjonalistów baskijskich. Natomiast francuska część Kraju Basków — jako że nie była terenem działalności bojowników baskijskich — stała się miejscem ich azylu. 

Język Basków (euskera) jest uważany za najważniejszą część baskijskiej tradycji i kultury, za rdzeń ich tożsamości. Nie darmo Euskaldun znaczy „ten, który ma euskera”[6]. Baskijskie teksty pisane pojawiły się w XVI w. (pierwsza książka została wydrukowana po baskijsku w 1545 roku). Jeszcze do lat 60. XX wieku nie było wspólnego języka baskijskiego (euskera batua) tylko 8 różnych dialektów. Obecnie znajomość baskijskiego wśród Euskaldunów nie jest powszechna, najlepiej zachowała się wśród ludności wiejskiej, zamieszkującej tereny górskie. Pochodzenie języka baskijskiego, podobnie jak samych Basków nie zostało ostatecznie wyjaśnione. Wiadomo na pewno, że euskera nie jest językiem z rodziny indoeuropejskiej i pojawiła się zanim ludy indoeuropejskie osiedliły się na Półwyspie Iberyjskim. Uczeni szukali pokrewieństwa tego języka z takimi grupami językowymi jak południowokaukaska, afroazjatycka, ugrofińska, a nawet indiańska. Euskera uchodzi za język trudny i to wcale nie ze względu na fonetykę, gdyż ta jest zbliżona do hiszpańskiej. Trudność związana z posługiwaniem się baskijskim dotyczy odmiany i użycia czasownika. Większość czasowników baskijskich ma odmianę złożoną (także w czasie teraźniejszym), a ponieważ euskera należy do języków ergatywnych, preferuje użycie strony biernej. 

Według opinii baskologów w wierzeniach i religii Euskaldunów można wyróżnić trzy warstwy: najpóźniejszą chrześcijańską, wcześniejszą podlegającą silnym wpływom indoeuropejskim i pierwotną biorącą swój początek prawdopodobnie jeszcze z epoki kamiennej. W religii baskijskiej brak jest kosmogonii, co Jorge Ruiz Lardizabal tłumaczy dawnym pochodzeniem tej religii, sięgającym nawet paleolitu. W baskijskim myśleniu religijno-magicznym zjawiska i wydarzenia zostały podzielone na berezko — czyli te, które dzieją się same i aideko — te, które wymagają nadprzyrodzonej interwencji[7]. Świat dostępny zmysłom był pojmowany jako nieskończenie wielki, a jego najważniejsze elementy: morza, lądy i góry — traktowane jak żywe istoty, które „rodzą się, rosną, starzeją, umierają i znikają”. Jak w wielu religiach świata kosmos Euskaldunów podzielony jest na 3 poziomy: Podziemie, powierzchnię Ziemi i Niebo. W Podziemiu przebywały dobre i złe duchy oraz zmarli. Na Ziemi żyli ludzie, dobre bóstwa i istoty oraz goście z podziemi. W Niebie na stałe przebywało tylko Słońce i Księżyc; bogowie, duchy i ludzie, odwiedzali niebiosa z rzadka. Euskaldunowie dużą wagę przywiązywali do magii. Baskijskie powiedzenie: „wszystko, co posiada nazwę, istnieje”[8] doskonale charakteryzuje myślenie magiczne, w którym świat materialno-zmysłowy przenika się z uniwersum wyobrażeń. Taką rzeczywistość wytworzoną za pomocą słów można także przy ich pomocy zmieniać. Obecność kompleksu magiczno-szamańskiego w religii Euskaldunów jest potwierdzony przez ich wielki szacunek dla jasnowidzów i czarowników. Baskowie duże znaczenie sakralne przywiązywali do gór z ich elementami geograficzno-krajobrazowymi: szczytami, stokami, rozpadlinami, jarami, kotlinami, przełęczami i jaskiniami. Tam przede wszystkim miały mieszkać i pojawiać się bóstwa i demony. Wśród Basków był bardzo rozpowszechniony kult kamieni. Religia Basków w okresie przedchrześcijańskim nie znała świątyń, kapłanów, czy przedmiotów kultowych. Rolę świętej budowli mógł pełnić baskijski dom-domostwo (bask. etxe, etxea), będący wspólnotą żywych i zmarłych mieszkańców; zmarłych członków rodziny grzebano bowiem w granicach domostwa, w specjalnie do tego przeznaczonej części ogrodu. Baskowie nie bali się zmarłych, uważali ich za swoich pomocników i życzliwych pośredników z zaświatami; konsekwentnie też nie lękali się śmierci. Funkcje obrzędowe mogły być sprawowane przez najważniejsze osoby w domu[9]. Ceremonie religijne mogły też być odprawiane na wolnym powietrzu. I wreszcie: szczególną rolę odgrywały w religii baskijskiej bóstwa kobiece i pierwiastek żeński[10] — o czym szerzej wspomnę poniżej. Obecnie Baskowie wyznają katolicyzm[11].  

Nieznane pochodzenie Basków, ich języka i kultury to zagadnienie, które wciąż rodzi hipotezy i emocje, bo jak pisze Jorge Ruiz Lardizabal „Baskowie [...], stanowią jedną z największych antropologicznych i etnologicznych tajemnic Europy i świata”[12]. W związku z tym istnieją trzy hipotezy próbujące wyjaśnić pochodzenie Euskaldunów i ich języka euskery[13].

1.      „Hipoteza wschodnia” mówi, o przybyciu Basków ze Wschodu, a ściślej — z Kaukazu. Gdyby przyjąć to założenie oznaczałoby to, że język baskijski należy do grupy jafetyckiej, co z kolei wskazywałoby na jego pokrewieństwo z niektórymi językami kaukaskimi oraz etruskim i liguryjskim.

2.      „Hipoteza zachodnia” głosi, że Baskowie spokrewnieni z Guanczami z Wysp Kanaryjskich i Berberami z Afryki Północnej przybyli na Półwysep Iberyjski w czasach prehistorycznych z Zachodu. Z Zachodu, to znaczy z Ameryki Północnej lub Południowej (mają na to wskazywać pokrewieństwa kulturowe z Majami, Aztekami i Irokezami), albo z ... Atlantydy.

3.      „Hipoteza autochtoniczna” wiąże pochodzenie Basków z człowiekiem kromaniońskim[14]. Występował on w Europie aż po Kaukaz oraz w północnej Afryce i na Wyspach Kanaryjskich. Przypuszczenie to opiera się na ustaleniach, że istnieje antropologiczne podobieństwo między Euskaldunem, Berberem, Guanczem oraz mieszkańcem Kaukazu. Argumenty antropologiczne są częściowo potwierdzone przez dowody językowe: w toponomastyce całego Półwyspu Iberyjskiego, a także Francji i Włoch (głównie w Toskanii) istnieją relikty nazewnictwa baskijskiego. Motyw toskański, jest ważny ze względu na ostatnie ustalenia Jorge Alonso, który w pracy z 1997 r., Desciframiento de la lingua etrusca udowodnił, że euskera jest pokrewna językowi etruskiemu i językom berberyjskim z Afryki Północnej[15]. Ustalono także, iż od czasów magdaleńskich (ostatni okres paleolitu, wówczas powstały malowidła w jaskiniach północno-wschodniej Hiszpanii i południowo-zachodniej Francji, 15-10 tys. p.n.e.) do dziś na ziemiach baskijskich zamieszkuje ten sam antropologiczny typ człowieka. 

Ostatnia z hipotez — posługująca się dowodami antropologicznymi i lingwistycznymi — stwierdza, że Baskowie już od czasów późnego paleolitu zamieszkują swoje obecne tereny. Założenie to ma podstawowe znaczenie dla naszych rozważań, pozwala bowiem w wierzeniach Euskaldunów widzieć relikty wyobrażeń młodszej i starszej epoki kamiennej, także w odniesieniu do Wielkiej Bogini.

Kompleks religijno-symboliczny Wielkiej Bogini w epokach prehistorycznych

Neolit

Wielka Bogini i jej kult jest łączony najczęściej z młodszą epoka kamienną (neolitem), którą w Europie datuje się pomiędzy 10. a 2. tysiącleciem p.n.e. W dziejach kultury materialnej to okres, gdy zwycięża osiadły tryb życia, pojawia się uprawa i hodowla (choć we wschodniej Eurazji znany jest neolit bezrolniczy), umiejętność wytwarzania naczyń ceramicznych, tkactwo oraz budowle megalityczne. W organizacji społecznej ważniejsze są stosunki pokrewieństwa i dziedziczenia w linii żeńskiej, niż męskiej. Religię neolityczną oprócz kultu Wielkiej Bogini cechowała cześć oddawana duchom przodków oraz inicjacja typu szamańskiego. 

W neolicie Wielka Bogini występowała jako sprawczyni narodzin i odrodzenia, pani wszystkiego, co żyje, a także całej ówcześnie rozumianej i pojmowanej rzeczywistości[16]: ludzkiej, zwierzęcej oraz roślinnej. W neolitycznym kompleksie religijno-symbolicznym Wielka Bogini szczególne znaczenie miało jej utożsamienie z żyzną ziemią. To odniesienie chtoniczne wynikało z analogii między chowaniem zmarłych w ziemi a uprawą zbóż — nowoczesnym i wydajnym sposobem gospodarowania. Nic zatem dziwnego, że neolityczna Wielka Bogini to przede wszystkim opiekunka ziemi i jej płodów, odpowiedzialna za wegetację roślin. W młodszej epoce kamiennej pojawiło się powszechne potem w religiach świata przekonanie, że kamienie to kości Ziemi, gleba to jej ciało, a rośliny — to jej włosy. Wielka Bogini była też łączona z cyklicznością kosmiczną: biologiczną (ludzką, zwierzęcą, roślinną) i astronomiczną (przede wszystkim lunarną)[17]. 

Neolityczna Wielka Bogini to postać spolaryzowana, pani życia i śmierci, która symbolizuje przede wszystkim żywe istnienie, ale także śmierć, rozkład, destrukcję i cierpienie. Jednak śmierć, której patronuje jest stanem przejściowym, a cierpienie — znakiem próby inicjacyjnej. Tak więc Wielka Bogini w swym aspekcie niszczycielskim jest patronką kultów misteryjnych, inicjacji i magii. Inicjacja pod kierunkiem Wielkiej Bogini — według niektórych badaczy — była istotą religii megalitycznej[18]. Na przykład komory grobowców megalitycznych były tak orientowane, aby w określonych dniach roku były oświetlone przez Słońce. Miało to symbolizować zapłodnienie Wielkiej Bogini (utożsamionej tu z Ziemią) przez Słońce (reprezentujące niebo i świat górny), a to z kolei miało spowodować odrodzenie zmarłych[19]. 

Najbardziej znana ikonografia neolitycznej Wielkiej Bogini pochodzi z Bliskiego Wschodu. Znalezione tu figurki przedstawiają nagą kobietę często z podkreślonymi cechami kobiecymi (piersi, biodra). Znane są też posążki kobiet ofiarujących pokarm (symbol podtrzymywania życia), ze zwierzętami kotowatymi (prawdopodobnie symbol niszczycielskiej władzy magiczno-inicjacyjnej) i z podkreślonym elementem łona (emblemat płodności) lub oczu (wszechwiedza, mądrość). Tutaj też pojawia się typ ikonograficzny bogini przyrody i odradzający się młody bóg wegetacji (matka-kochanka i syn-mąż), znany w późniejszych mitologiach jako: Inana i Dumuzi, Izyda i Ozyrys, Kybele i Attis, Afrodyta i Adonis.  

Jednak rodowód Wielkiej Bogini, neolitycznej Pani Wegetacji, jest znacznie starszy, sięga bowiem paleolitu.

Górny (późny) paleolit

Co prawda pierwsze zabytki sztuki pochodzą już ze środkowego paleolitu (150 tys. p.n.e. — 40 tys. p.n.e.), ale to dopiero w górnym (młodszym) paleolicie (40-10 tys. p.n.e.) powstały zabytki naskalne i mobilne, w takiej ilości i o takim stopniu precyzji a nawet doskonałości artystycznej, że pozwalają na przybliżoną rekonstrukcję wyobrażeń ich twórców. W tym okresie ludzie, posługując się łukiem i pułapkami polowali na dzikie zwierzęta (konie, żubry, renifery, mamuty), uzupełniając tę dietę pochodzącymi ze zbieractwa owocami, korzeniami i mięczakami. Wspólnoty ludzkie prowadziły życie koczownicze, a jaskinie służyły im jako świątynie, miejsca przechowywania dobytku i zdobyczy lub tymczasowe schronienia.  

Pierwsze przedstawienia ludzi, to figurki tzw. wenus, nagich postaci kobiecych mierzących od 5 do 25 cm. Znaleziono je w pasie Euroazji od południowo-zachodniej Francji po jezioro Bajkał; pochodzenie najstarszych jest datowane na ok. 25 tys. p.n.e. Słynne malarstwo jaskiniowe o wielkich walorach artystycznych, pochodzące z pogranicza francusko-hiszpańskiego datuje się na schyłek paleolitu, czyli ok. 15 tys. — 10 tys. p.n.e. (Lascaux, Niaux, Les Trois-Frères, Montespan, Altamira). Malowidła jaskiniowe przedstawiają głównie zwierzęta, na które polowali ich twórcy. Według wybitnego francuskiego prehistoryka A. Leroi-Gourhan podłożem religijnym jednolitej sztuki górnego paleolitu musiał być kult bogini[20]. Wydaje się zatem, że najstarsze materialne zabytki sztuki (młodszy paleolit) wskazują na możliwość istnienia wyobrażeń i kultu Wielkiej Bogini. W późnym paleolicie aspekt życiodajny tej bogini został połączony z płodnością zwierząt (Pani Dzikich Zwierząt); bo od płodności właśnie była uzależniona obfitość zwierzyny łownej, a w efekcie możliwość przeżycia wspólnoty ludzkiej w rejonie, w którym przebywała. Antropolog Michael Ripinsky-Naxon łączy z paleolityczną Wielką Boginią funkcje kobiety jako strażniczki ognia (ogniska rozpalanego w jaskini)[21], twierdzi on ponadto, że w odległych historycznie (a właściwie — prehistorycznie) czasach „bóstwo Ognia przyjęło formę żeńską, a jego epifanią stał się ogień”[22]. Aspekt ognisty miał się łączyć według tego badacza z jednej strony z płodnością zwierząt, a z drugiej z praktykami szamańskimi[23]. Dodać należy, iż badacze przypisują kobietom w społecznościach łowiecko-zbierackich umiejętność obchodzenia się z substancjami psychoaktywnymi,[24] co mogło być jednym z powodów, aby łączyć pierwiastek (lub bóstwo) żeńskie z odmiennymi stanami świadomości. Czy w czasach późniejszych — historycznych — przetrwały jakieś relikty paleolitycznej Wielkiej Bogini, Pani Dzikich Zwierząt? 

Odpowiedź na to pytanie jest twierdząca: znaleźć ją można na przykład w mitologemach Bogini Dziewicy i czarownicy Baby Jagi. Bogini Dziewica to bóstwo, której macierzyństwo uzyskuje szczególną rangę, ze względu na szczególny sposób poczęcia dziecka. Może ją zapłodnić wiatr, połknięta igła sosnowa, duch ogniska domowego[25], itp. Często jest ona groźnym bóstwem łowów a jednocześnie patronką odradzającego się zwierzostanu (Artemida, Diana, semicka Anat, słowiańska Diwica)[26]. Dodać należy za etnologiem religii Andrzejem Szyjewskim, że „w społecznościach łowieckich powszechnie funkcjonuje mit o kryjącej się w lasach Bogini Dziewicy, która wybiera młodych myśliwych po to, by obdarzyć ich powodzeniem łowieckim w zamian za uznanie jej za mistyczną małżonkę [...] i wstrzemięźliwość seksualną wobec ziemskich partnerek”[27]. Mamy tu zatem wyeksponowany aspekt inicjacyjny Pani Zwierząt. 

Z kolei słowiańska Baba Jaga, to zdegradowana bogini lub kapłanka. Jest zła, odrażająca, ale mądra. Mieszka w chatce na kurzej nóżce, pożera dzieci, ale z dzikimi zwierzętami żyje w harmonii. Jej atrybuty to zwierzęta: kruk, sowa, kot i wąż (czyli dzikie zwierzęta z trzech poziomów kosmicznych: górnego, ziemskiego i podziemnego; ma to symbolizować panowanie nad całym światem zwierzęcym). Słowo jaga w językach indoeuropejskich ma znaczenie „męka”, „męczarnia”, „niebezpieczeństwo”, „zgroza”, „ból”, „zły”. Powyższy zakres znaczeniowy wynika zapewne z pierwotnego aspektu inicjacyjnego tej Bogini Wiedźmy [28].  

A zatem Wielka Bogini późnego paleolitu, podobnie jak jej epifania neolityczna posiada także dwa aspekty: płodnościowy (przy czym płodność dotyczy tu zwierząt łownych, a nie żyzności gleby) oraz inicjacyjno-szamański.